DIE BYZANTINISCHENKREUZFÖRMIGENENKOLPIEN MIT EINGESCHNITTENENEPIGRAMMENÜBERDASKREUZ UNDDIEKREUZIGUNGCHRISTIALS FORTSETZUNG DERAMULETTE DERSPÄTANTIKE
Keywords:
Spätantike, Amulette, apotropäische Wirkung, Enkolpion, Kreuz, Kreuzigung, byzantinisches Epigramm
Abstract
In der Geschichte der Menschheit gehören Amulette als
Gegenstände zu einer besonderen Kategorie, da sie mit dem Begriff des Heiligen verbunden
sind. Insbesondere versuchte der Mensch durch die Amulette, sich dem Göttlichen zu nähern
und sich den nötigen Schutz zu sichern, um die Schwierigkeiten seines Lebens zu bewältigen. Auf
diese Weise werden Amulette zu Gegenständen mit apotropäischem Charakter, die durch die
Anrufung guter übernatürlicher Kräfte Unheil von ihrem Besitzer abwenden können. Mit der
Entstehung der neuen Religion des Christentums erhalten die Amulette als Gegenstände einen
tieferen Hintergrund, da sie enger mit dem Glauben verbunden werden. In Byzantion war die
Anfertigung von Enkolpien Teil dieser Vorstellung, einerseits zum Schutz vor bösen Mächten
und andererseits zur Erleuchtung der Seele des Besitzers durch Stärkung seines Glaubens. Eine
Gruppe solcher Enkolpien sind jene in Kreuzform, von denen einige kleine Teile des heiligen
Holzes des Kreuzes Christi enthielten, begleitet von gereimten Versen, die auf diese Weise die
Eigenschaften des Objekts und die Erwartungen seines Besitzers verdeutlichen. In diesem Artikel
wird versucht, die letztgenannten Fälle von Enkolpien näher zu beleuchten und einige
grundlegende Schlussfolgerungen zu ziehen.
References
Ahrweiler, Hélène, 1966. “Le sébaste, chef de groupes ethniques.”In Polyxronion.
Festschrift Franz Dölger zum 75. Geburtstag, hrsg. v. Peter Wirth, 34-38. Heidelberg: C. Winter
Universitätsverlag.
Anderson, William. 2004. “An Archeology of late antique flasks.”AnSt 54: 79-93.
Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια. 2002-2003.Vols. 2, übers. v. Γεωργιάδης, Θανάσης. Αθήνα:
Σύγχρονοι Ορίζοντες.
Ἀπόκρυφα χριστιανικά κείμενα. 1999-2004. Hrsg. v. Καραβιδόπουλος Ιωάννης.
Θεσσαλονίκη: Πουρναράς.
Aune, David Edward. 1980.“Magic in Early Christianity.”ANRW II 23.2: 1507-1557.
Auzépy, Marie-France, ed. 1997. La vie d’Étienne le Jeune par Étienne le Diacre
(Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 3). Aldershot: VariorumAshgate Publishing.
Βακαλούδη, Αναστασία. 1998. “Αποτροπαϊκά Φυλακτά της Πρώτης Βυζαντινής
Περιόδου: η Λειτουργία των Απεικονίσεων και των Επωδών. Ο Ρόλος των Χριστιανών
Αγίων.”Βυζαντινά 19: 207-224.
Βακαλούδη, Αναστασία. 2001. Η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο
Βυζάντιο (4ος-7ος μ.Χ. αι.). Αθήνα: Ενάλιος.
Barb, Alphonse. 1963. “The survival of magic arts.”In The conflict between Paganism
and Christianity in the fourth century, Arnaldo Momigliano, 100-125. Oxford: The Clarendon
Press.
BARTELINK, Gerard. 1973. “Φυλακτήριον-phylacterium.” In Mélanges Christine
Mohrmann. Nouveau recueil offert par ses anciens élèves, 25-60, Utrecht-Antwerp: Spectrum.
ΒΕΪΚΟΥ, Χριστίνα.1998. Κακό Μάτι. Η Κοινωνική της Οπτικής Επικοινωνίας, Αθήνα.
Bell Idris, Nock Arthur Darby, and Thomson Herbert. 1933. Magical texts from a
bilingual papyrus in the British Museum. London: Humphrey Milford.
Betz, Hans Dieter, ed. 1986. The Greek Magical Papyri in Translation, Including the
Demonic Spells, 1. Texts. Chicago-London: The University Chicago Press.
Bernand, Andre. 1997. Έλληνες μάγοι. Übers. v. Ιωσήφ Καμάρης. Αθήνα: Εστία.
Bianchi, Ugo and Vermaseren, Maarten, eds. 1982. La soteriologia dei culti orientali
nell’Impero Romano, Atti del Coloquio Internazionale, Roma 1979. Leiden: Brill.
Blöndal-Benedikt, Sigfus. 1978. The Varangians of Byzantium. An Aspect of Byzantine
Military History. Cambridge: Cambridge University Press.
Bohak, Gideon. 2008. Ancient Jewish magic. Tel-Aviv: Tel-Aviv University.
Bonner, Campbell. 1950. Studies in Magical Amulets, Chiefly Graeco-Egyptian.
University of Michigan, Humanistic Series, Vol. 49. Michigan: University of Michigan.
Bosselmann-Ruickbie, Antje, ed. 2019. New Research on Late Byzantine Goldsmiths’
Works (13th-15th Centuries) / Neue Forschungen zur spätbyzantinschen Goldschmiedekunst (13.-
15. Jahrhundert). Mainz: Verlag d. Römisch-Germanischen Zentralmuseums.
Brashear, William. 1995. “The Greek magical papyri. An introduction and survey.
Annotated bibliography (1928-1994)”. In ANRW II.18.5, 3380-3684. Berlin-NewYork.
Brown, Peter. 2000. Η κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη αρχαιότητα. Übers. v.
Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου. Αθήνα: Άρτος Ζωής.
Brubaker, Leslie. 1990. “Patterns in Byzantine matronage: aristocratic and imperial
commissions, fourth-sixth centuries”. Byzantine Studies Conference 16: 27-28.
Brubaker, Leslie. 1999. “Memories of Helena: Patterns in Imperial Female Matronage
in the Fourth and Fifth Centuries.”In Desire and Denial in Byzantium. Papers from the 31st
Spring Symposium of Byzantine Studies, Brighton, March 1997, hrsg. v. Liz James, 52-75.
Aldershot: Routledge.
102
Bryer, Anthony, and Herrin, Judith, eds. 1977. Iconoclasm. Papers given at the Ninth
Spring Symposium of Byzantine Studies, March 1975. Birmingham: University of Birmingham,
Center of Byzantines Studies.
Bryer, Anthony, and Cunningham, Mary, eds. 1996. Mount Athos and Byzantine
Monasticism: Papers from the Twenty-Eighth Spring Symposium of Byzantine Studies,
Birmingham, March 1994. Aldershot: Variorum.
Buckton, David. Hrsg. 1994. Byzantium: Treasures of Byzantine Art and Culture from
British Collections. Great Britain: BMP.
Butler, Eliza Martin. 1948. The Myth of the Magus. Cambridge: Cambridge University
Press.
Byzance. L’art byzantin dans les collections publiques françaises. 1992. Durand,
Jannic – Aghion, Irène – Gaborit-Shopin, Danielle – German, Marie-Odite – Martiniani-Reber,
and Morrisson Cécile. Hrsg. Musée du Louvre, 3 Novembre 1992 – 1 Février 1993. Paris:
Réunion des Musées Nationaux.
Byzantine Antiquities. Works of Art from the Fourth to Fifteenth Centuries in the
Collection of the Moscow Kremlin Museums. Catalogue. 2013. Moskau: Moskovskiy Kreml.
Caley, Earle Radcliffe and Richards, John. 1956. Hrsg. Theophrastus on stones. Ohio:
The Ohio State University Press.
Cameron, Averil. 2015. Η αξία του Βυζαντίου. Übers. v. Πέτρος Γεωργίου, Αθήνα:
Πατάκης.
Cartlidge, David, and Elliot, Keith. 2001. Art and the Christian apocrypha. London:
Routledge.
Chepel, Elena. 2017. “Invocations of the Blood of Christ in Greek Magical Amulets.”
Scrinium 13: 53-71.
Collins, Derek. 2008. Magic in the Ancient Greek Word. Victoria: Blackwell
Publishing.
Cormack, Robin. 1977. “The Arts during the Age of Iconoclasm.”In Iconoclasm.
Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, March 1975, eds. Bryer,
Anthony, and Herrin, Judith, 35-44. Birmingham: University of Birmingham, Center of
Byzantines Studies.
Cormack, Robin. 1985. Writing in Gold. Byzantine Society and Its Icons. London:
Oxford University Press.
Mc. Cown, Chester Charlton. 1922. The Testament of Solomon. Untersuchungen zum
Neuen Testament, 9. Leipzig: Cornel University Library.
La Croce. Iconografia e interpretazione (secoli I – inizio XVI). Vol. III. Atti del
convegno internazionale di studi (Napoli, 6–11 dicembre 1999). 2007. Hrsg. v. Ulianich, Boris,
and Parente, Ulderico.Neapel – Rom: Elio de Rosa.
Daniel, Robert, and Maltomini, Franco, Hrsg. 1990. Supplementum Magicum, I.
Opladen: Westdeutschen Verlag.
Daniélou, Jean. 2018. Ἡ θεολογία τοῦ Ἰουδαιοχριστιανισμοῦ. Übers. v. Θεοφάνης
Δρακόπουλος. Αθήνα: Αποστολική Διακονία.
Delvoye, Charles. 41998. Βυζαντινή Τέχνη. Übers. v. Μαντώ Παπαδάκη. Αθήνα:
Παπαδήμας.
Δετοράκης, Θεοχάρης. 1997. Βυζαντινή Υμνογραφία. Πανεπιστημιακές Παραδόσεις,
Ηράκλειο: Mystis Editions.
Dickie, Matthew. 1995. “The Fathers of the Church and the Evil Eye.”In Byzantine
Magic. Hrsg. v. Henry Maguire, 9-34. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and
Collection.
103
Dickie, Matthew. 2006. Magic and Magicians in the Greco-Roman world. London-
New York: Routledge.
Dieleman, Jacco.2005. Priests, tongues, and rites: the London-Leiden magical
manuscripts in Egyptian ritual, 100-300 CE. Leiden: Brill.
Drpić, Ivan. 2011. “Notes on Byzantine Panagiaria.” Zograf 35: 51-61.
Drpić, Ivan. 2018. “The Enkolpion: Object, Agency, Self.” Gesta 57/2: 197-224.
Duffy, John. 1984. “Byzantine Medicine in the Sixth and Seventh Centuries: Aspects
of Teaching and Practice.”Symposium on Byzantine Medicine. DOP 38: 21-27.
Durand, Jannic. 2004. “Precious metal icon revetments.”In Byzantium: Faith and
power, 1261-1557, ed. Helen Evans, 243-251. New York: Met Publications.
Durand, Jannic and Flusin, Bernard, hrsg. 2004. Byzance et les Reliques du Christ.
Paris: Centre de Recherche d’Histoire et Civilisation de Byzance, Monographies 17.
Effenberger, Arne. 1983. “Einbyzantinisches Emailkreuz mit
Besitzerinschrift.”CahArch 31: 115–124.
Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἐγκόλπια. 2000. Hrsg. v. Οικονομάκη-
Παπαδοπούλου, Γιώτα, Pitarakis, Brigitte and Λοβέρτου-Τσιγαρίδα, Κάτια. Άγιον Όρος: Ιερά
Μονή Βατοπαιδίου.
Eliade, Mircea. 2002. Το Ιερό και το Βέβηλο. Übers. v. Νίκος Δεληβοριάς. Αθήνα:
Αρσενίδη.
Eijk, Philip J. van der. 2009. Medicine and Philosophy in classical antiquity.
Cambridge: Cambridge University Press.
Evans, Helen, ed. 2004. Byzantium: Faith and power, 1261-1557. New York: Met
Publications.
Ευαγγέλου-Νοταρά, Φλωρεντία. 2006. “Βυζαντινοί χάλκινοι σταυροί σε ιδιωτική
συλλογή.”ΔΧΑΕ 27: 371-380.
Faraone, Christopher and Obbink, Dirk, eds. 1991. Magika Hiera. Ancient Greek
Magic and Religion. New York-Oxford: Oxford University Press.
Festugière, André-Jean and Rydén, Lennart, eds. 1974. Léontios de Néapolis. Vie de
Syméon le fou et vie de Jean de Chypre, Paris: Bibliothèque Archéologique et Historique 95.
Paul Geuthner.
Foskolou, Vicky. 2014. “The magic of the written word: the evidence of inscriptions
of Byzantine magical amulets.”ΔΧΑΕ ΛΕ΄: 329-348.
Fowler, Robert. 1995. “Greek Magic, Greek Religion.”Illinois Classical Studies 20: 1-
22.
Frankfurter, David. 1994. “The magic of writing and the writing of magic: the power
of the word in Egyptian and Greek traditions.” Helios 21.2: 189-221.
Frankfurter, David. 2000. “Amuletic invocations of Christ for health and fortune.” In
Religions of late antiquity in practice, hrsg. v. Richard Valantasis, 340-343. Princeton-New
Jersey-Oxford: Princeton University Press.
Franses, Rico. 2003. “When All That Is Gold Does Not Glitter: On the Strange History
of Looking at Byzantine Art.” In Icon and Word. The Power of Images in Byzantium. Studies
presented to Robin Cormack, hrsg. v. Liz James and Antony Eastmond, 13-23. Aldershot:
Ashgate.
Frolow, Anatole. 1956. “‘ΙC XC NIKA’.”BSl 17: 98-113.
Frolow, Anatole. 1961a. La relique de la vraie croix. Recherches sur le développement
d’un culte (Archives de l’Orient chrétien 7). Paris: Institut Français d’Études byzantines.
Frolow, Anatole. 1961b. «Le culte de la relique de la Vraie Croix à la fin du VIe et au
début du VIIe siècles.”BSl 22: 320-329.
104
Gager, John. 1972. Moses in Graeco-Roman Paganism. Nashville-New York: Society
of Biblical Literature. Monograph Series 16.
Gager, John. 1994. “Moses the magician. Hero of an ancient counter-culture?”Helios
21: 179-187.
Gallagher, Eugene. 1982. Divine Man or Magician? Celsus and Origen on Jesus,
Society of Biblical Literature. Dissertation series 64. Chico: Scholar Press.
Gastgeber, Christian and Daim, Falko, eds. 2015. Byzantium as Bridge between West
and East. Proceedings of the International Conference, Vienna, 3rd-5th May 2012.
Veröffentlichungen zur Byzanzforschung 36. Denkschriften Österreichische Akademie der
Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse 476, Wien: Verlag der Österreichischen
Akademie der Wissenschaften.
Γερουλάνου, Αιμιλία. 1999. Διάτρητα: Τα διάτρητα χρυσά κοσμήματα από τον 3ο έως
τον 7ο αιώνα μ.Χ.. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.
Gerstinger, Hans. 1962. “Enkolpion.”RAC 5: 324-325.
Γιανναράς, Χρήστος. 20104. Ἐνάντια στὴ θρησκεία. Αθήνα: Ἴκαρος.
Grabar, André. 1958. Ampoules de Terre Sainte (Monza-Bobbio). Paris: Librairie C.
Klincksieck.
Graf, Fritz. 2014. Η μαγεία στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Übers. v. Γιάννης
Μυλωνόπουλος. Hrsg. v. Άγγελος Χανιώτης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Griffith, Francis Llewellyn and Thompson, Herbert. 1974. The Leiden papyrus: an
Egyptian magical book. New York: Forgotten Books.
Guillou, André.1996. Recueil des inscriptions grecques médiévales d’Italie. Rome:
École française de Rome.
Hackel, Sergei. 1981. The Byzantine Saint. Fourteenth Spring Symposium of Byzantine
Studies. London: Cambridge University Press.
Hill, Barbara. 1999. Imperial Women in Byzantium 1025-1204: Power, Patronage and
Ideology. London: Routledge.
Holmes, Urban. 1934. “Medieval Gem Stones.”Speculum 9/2: 195-204.
Hörandner, Wolfram. 2007.“Das byzantinische Epigramm und das heilige Kreuz:
einige Beobachtungen zu Motiven und Typen.” In La Croce. Iconografia e interpretazione
(secoli I – inizio XVI). Vol. III. Atti del convegno internazionale di studi (Napoli, 6–11 dicembre
1999). 2007. Hrsg. v. Boris Ulianich and Ulderico Parente, 107–125. Neapel – Rom: Elio de
Rosa.
Hunt, Arthur Surridge. 1911. The Oxyrhynchus Papyri, VIII. Oxford: London Egypt
Exploration Society.
Hunt, Edward David. 2002. Holy Land Pilgrimage in the Later Roman Empire AD
312-460. Oxford: Oxford University Press.
Ivanov, Sergey. 2006. Holy Fools in Byzantium and Beyond. Oxford: Oxford Studies
in Byzantium.
James, Liz. hrsg. 1999. Desire and Denial in Byzantium. Papers from the 31st Spring
Symposium of Byzantine Studies, Brighton, March 1997.Aldershot: Routledge.
James, Liz. 2001. Empresses and Power in Early Byzantium. London: Leicester
University Press.
James, Liz and Eastmond, Antony, hrsg. 2003. Icon and Word. The Power of Images
in Byzantium. Studies presented to Robin Cormack. Aldershot: Ashgate.
Kalavrezou-Maxeiner, Ioli Despoina. 1985. Byzantine Icons in Steatite. Wien: Verlag
der Österreichen Akademie der Wissenschaften.
Καλλίνικος, Κωνσταντίνος. 1921, 21958. Ὁ χριστιανικὸς ναός καὶ τὰ τελούμενα ἐν
αὐτῷ, Αθήνα: Γρηγόρη.
105
Kambanis, Panagiotis. 2006. “Christians against the forces of Evil.” In Εξορκίζοντας
το Κακό, πίστη και δεισιδαιμονίες στο Βυζάντιο. Hrsg. v. Ντιάνα Ζαφειροπούλου, 11-30. Αθήνα:
Υπουργείο Πολιτισμού. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων (ΤΑΠΑ).
Καμπάνης, Παναγιώτης. 2001a. “Παλαιοχριστιανικά φυλακτά της συλλογής Γ.
Τσολοζίδη.” In Αφιέρωμα στη Μνήμη του Σωτήρη Κίσσα. Hrsg. v. Κατερίνα Καλαμαρτζή-
Κατσαρού, 91-100. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Καμπάνης, Παναγιώτης. 2001b. “Φυλακτά-σταυροί-εγκόλπια-ευλογίες.” In Συλλογή
Γ. Τσολοζίδη. Το Βυζάντιο με τη ματιά ενός συλλέκτη, κατ. Έκθεσης, Μουσείο Βυζαντινού
Πολιτισμού, 29 Ιουνίου-31 Δεκεμβρίου 2001, 15-35. Αθήνα: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Καμπάνης, Παναγιώτης. 2017. Φύλαξ. Τα Φυλακτά της Ύστερης Αρχαιότητας.
Θεσσαλονίκη: Γράφημα.
Kantaras, Anastasios. 2021. “L’ epigramma bizantino per la croce e la crocifissione di
Cristo come mezzo di promozione dell’ideologia imperiale a Bisanzio.” Greco-Latina Brunensia
26/2: 117-147.
Kartsonis, Anna. 1994. “Protection against all Evil: Function, Use and Operation of
Byzantine Historiated Phylacteries.” BF 20: 73-102.
Καζαμία-Στέρνου, Μαρία. 1995. “’Ἰάματα’ Ἀσκληπιοῦ καὶ ‘σημεῖα’ Ἰησοῦ Χριστοῦ.”
Γρηγόριος Παλαμάς 759: 613-637.
Καζαμία-Στέρνου, Μαρία. 2009. Μνημειακή Τοπογραφία της Χριστιανικής
Θεσσαλονίκης. Οι Ναοί Α΄ 4ος-8ος αιώνας. Θεσσαλονίκη: Γράφημα.
Kee, Howard Clark. 1986. Medicine, miracle and magic in New Testament times.
Cambridge: Cambridge University Press.
Κιζιρίδου, Παρασκευή. 2014. “Το αίτημα της ίασης των ασθενειών στη λαϊκή
θρησκευτικότητα.” PhD. diss., Aristotle University of Thessaloniki.
Kitzinger, Ernst. 1980. “Christian Imagery; Growth and Impact.” In Age of Spirituality:
A Symposium, hrsg. v. Kurt Weitzmann, 141-164. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Klein, Holger. 2004. “Eastern Objects and Western Desires: Relics and Reliquaries
between Byzantium and the West.” DOP 58: 283-314.
Klein, Holger, Poletto, Valeria, and Schreiner, Peter. 2017. La stauroteca di Bessarione
fra Constantinopoli e Venezia. Venezia: Istituto Veneto di Scienze.
Klutz, Todd. 2005. Rewriting the Testament of Solomon: tradition, conflict and
identityin a late antique pseudepigraphon.London: T&T Clark.
Kotansky, Roy. 1994. Greek Magical Amulets. The inscribed Gold, Silver, Copper and
Bronze Lamellae. Part 1: Published Texts of Known Provenance. Abhandlungen der Nordrheim-
Westfälischen Akademie der Wissenschaften. Sonderreihe Papyrologica Coloniensia 22.3.
Opladen: Westdeutscher Verlag.
Κουκουλές, Φαίδων. 1948-1955. Βυζαντινῶν Βίος καὶ Πολιτισμός. Ι-VI. Αθήνα:
Παπαζήσης.
Κυρτάτας, Δημήτριος. 1997. “Το πρόβλημα της μαγείας στον κόσμο των πρώτων
χριστιανών.” In Γλώσσα και Μαγεία: Κείμενα από την αρχαιότητα, hrsg. v. Αναστάσιος-Φοίβος
Χριστίδης, 121-129. Αθήνα: Ιστός.
Λαμέρας, Κωνσταντίνος. 1969. Γαληνοῦ, Περί κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν
φαρμάκων. Αθήνα: Πάπυρος.
Lampe, G. W. H. 1961-1968. A Patristic Greek Lexicon. Oxford: Oxford University
Press.
Λάμπρος, Σπυρίδων. 1910. “Ὁ Μαρκιανὸς Κῶδιξ 524.” NE 7: Τεύχος Α΄ 3–59 and
Τεύχος Β΄ 113–192.
Λαούρδας, Βασίλειος. 1950. “Μιχαὴλ Ἀποστόλη, ἀνέκδοτα ἐπιγράμματα.” EEBΣ 20:
172-208.
106
La poesia tardoantica e medievale. IV Convegno internazionale di studi, Perugia, 15–
17 novembre 2007. Atti in onore di Anto nino Isola per il suo 70o genetliaco, 2010. Hrsg. v. Clara
Burini de Lorenzi and Miryam de Gaetano. Centro internazionale di studi sulla poesia greca e
latina in et tardoantica e medievale, Quaderni 5. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
Η Λειψανοθήκη του «Αληθούς Σταυρού». Έργα τέχνης από το Λούβρο στη Θεσσαλονίκη.
/ La reliquaire de la «Vraie Croix». OEuvres d’art du musée du Louvre à Thessalonique. 2012.
Κατάλογος Έκθεσης. Θεσσαλονίκη: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Lenzman, I. 2001. Οι ρίζες του Χριστιανισμού. Übers. v. Φώτης Φωτίου. Αθήνα:
Κέδρος.
Leone, Giorgio. 2008. “Le testimonianze figurative: gli ehkolpia cruciformi.” In La
Calabria tirrenica nell’antichità. Nuovi documenti e problematiche storiche. Atti del Convegno
(Rende, 23-25 novembre 2000). Hrsr. v. Giovanna De Sensi Sestito. Rossano: Rubbettino
Editore.
Λεοντσίνη, Μαρία and Πανοπούλου, Αγγελική. 2013.”’Μαγικά’ και αποτροπαϊκά
τεκμήρια από τη βυζαντινή Κόρινθο. Συμβολικές χρήσης και συλλογικές συμπεριφορές.”In
ΑΝΤΙΚΗΝΣΩΡ. Τιμητικός Τόμος Σπύρου Ν. Τρωιάνου για τα ογδοηκοστά γενέθλιά του. Hrsg. v.
Βασιλική Λεονταρίτου, Καλλιόπη Μπουρδάρα and Ελευθερία Παπαγιάννη, 855-880. Αθήνα:
Σακκουλα.
Lerou, Sandrine. 2004. “L’usage des reliques du Christ par les empereurs aux XIe et
XIIe siècles: Le Saint Bois et les Saintes Pierres.”In Byzance et les Reliques du Christ. Hrsg. v.
Jannic Durand and Bernard Flusin, 159–182. Paris: Centre de Recherche d’Histoire et
Civilisation de Byzance, Monographies 17.
Lidov, Alexei, ed. 2011. SpatialIcons. Performativity in Byzantium and Medieval
Russia. Moscow: Indrik.
Lipinsky, Angelo. 1958a. “Enkolpia cruciformi orientali in Italia IV: Sicilia (parte
prima).” BBGG, n.s. 12: 151-162.
Lipinsky, Angelo. 1959. “Enkolpia cruciformi orientali in Italia IV: Sicilia (parte
seconda).” BBGG, n.s. 13: 111-126.
Lipinsky, Angelo. 1958b. “Enkolpia cruciformi dell’Oriente bizantino in Sicilia.”
Archivio Storico Siracusano 4: 96-117.
Lipinsky, Angelo. 1961. “La croce bronzea da Sabuci (Gela).” Archivio Storico
Siracusano 7: 132-138.
Λουκάτος, Δημήτριος. 1971. “Ελληνικοί θεοφυλαγμοί.” Ἑλληνικά 24: 94-106.
Lovag, Zsuzsa. 1971. “Byzantine Type Reliquary Pectoral Crosses in the Hungarian
National Museum.”Folia Archeologica 22: 143-163.
Luck, Georg. 1996. Η μαγεία στον ελληνικό και το ρωμαϊκό κόσμο. Αθήνα: Εξάντας.
McCash, June Hall, ed. 1996. The Cultural Patronage of Medieval Women. Athens-
Georgia: University of Georgia Press.
Maguire, Henry (hrsg.).1995a. Byzantine Magic. Washington: Dumbarton Oaks
Research Library and Collection.
Maguire, Henry. 1995b. “Magic and the Christian image.” In Byzantine Magic. Hrsg.
v. Henry Maguire, 51-71. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
Maguire, Henry. 1996. The Icons of their Bodies. Saints and their Images in Byzantium.
Princeton: Princeton University Press.
Maguire, Eunice Dauterman, Maguire, Henry and Duncan-Flowers, Magie. 1989. Art
and Holy Powers in the Early Christian House, Illinois Byzantine Studies II. Urbana-Chicago:
University of Illinois Press.
Magulias, Harry. 1964. “The lives of the saints as sources of data for the history of
byzantine medicine in the sixth and seventh centuries.” BZ 57:127-149.
107
Marjanović-Vujović, Gordana. 1977. Crosses: 6th – 12th cent. From the collection of
National Museum. Beograd: Narodni muzej.
Μαρκοπούλου, Δέσποινα. 1997. “Κοσμήματα από τον 3ο έως τον 6ο αι. μ.Χ. από
ανασκαφές της Θεσσαλονίκης: Συμβολή στη μελέτη της παλαιοχριστιανικής
αργυροχρυσοχοΐας.”Θεσσαλονικέων Πόλις, Γραφές και Πηγές 6000 χρόνων 3: 56-69.
Mergiali-Sahas, Sophia. 2001. “Byzantine emperors and Holy Relics. Use, and misuse,
of sanctity and authority.” JÖB 51: 41-60.
Μερκούρη, Χριστίνα. 2010α. “Τα πρώτα αντιβασκάνια. Χειρονομίες και εμπτυσμός.”
In Βάσκανος Οφθαλμός. Σύμβολα Μαγείας από Ιδιωτικές Αρχαιολογικές Συλλογές, 25-32.
Αθήνα: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Μερκούρη, Χριστίνα. 2010β. “’Φυλακτήριον ἐκκρέμαται τοῖς παιδίοις’. Οι μαρτυρίες
των Χοών.” In Βάσκανος Οφθαλμός. Σύμβολα Μαγείας από Ιδιωτικές Αρχαιολογικές Συλλογές,
77-86. Αθήνα: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Meyer, MaruinandMirecki, Paul, eds. 1995.Ancient Magic and Ritual Power, Leiden-
New York-Cologne: Brill.
Μικρόν Εὐχολόγιον τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τἤς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. 1974.
Αθήνα: Αποστολική Διακονία.
Moga, Iulian. Hrsg. 2013. Angels, Demons and Representations of Afterlife within the
Jewish, Pagan and Christian Imagery. Antiqua et Medievalia, Judaica et Oreintalia. Iaşi: Editura
Univeritătii «Alexandiv Ioan Cuza».
Momigliano, Arnaldo, ed. 1963. The conflict between Paganism and Christianity in the
fourth century. Oxford: The Clarendon Press.
Montanari, Franco, 2013. Σύγχρονο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Hrsg. v.
Αντώνιος Ρεγκάκος. Αθήνα: Παπαδήμας.
Οικονομάκη-Παπαδοπούλου, Γιώτα. 1980. Εκκλησιαστικά Αργυρά. Αθήνα:
Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Πανσελήνου, Ναυσικά. 2000. Βυζαντινή Ζωγραφική. Η βυζαντινή κοινωνία και οι
εικόνες της. Αθήνα: Καστανιώτης.
Parpulov, Georgi. 2004. “Toward a history of Byzantine Psalters ca. 850-1350 AD.”
Ph.D. diss., University of Chicago.
Πεντόγαλος, Γεράσιμος. 1983. Εισαγωγή στην ιστορία της ιατρικής. Θεσσαλονίκη:
Παρατηρητής.
Pérez Martín, Inmaculada. 1995. “Irene Cumno y el “Taller de la
Paleologuina”.”Scrittura e civiltà 19: 223–234.
Pitarakis, Brigitte. 2005a. “Female piety in context: understanding, developments in
private devotional practice.” In Images of the Mother of God: Perceptions of the Theotokos in
Byzantium. Hrsg. v. Maria Vassilaki, 153-166. Ashgate: Aldershot.
Pitarakis, Brigitte. 2005b. “Inscriptions as “Decoration” on Byzantine Jewellery.” In
Sacred Art, Secular Context: Objects of Art from the Byzantine Collection of Dumbarton Oaks,
Washington, D. C. Accompanied by American Paintings from the Collection of Mildred and
Robert Woods Bliss, 72-77. Georgia: Georgia Museum of Art.
Pitarakis, Brigitte. 2006. Les croix-reliquaires pectorales byzantines en bronze
(Bibliothèque des Cahiers Archéologiques XVI). Paris: Ricard.
Polemis, Ioannis Demetrios. 1968. The Doukai. A Contribution to Byzantine
Prosopography. London: Athlone Press.
Πολίτης, Νικόλαος. 1915-1916. “Βιβλιογραφία στο Constantinata (Essays and Studies
presented to W. Ridgway, Cambridge 1913) τουF. W. Hasluck.” Λαογραφία, Δελτίον της
Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας 5.
108
Preisendanz, Kari. 1928-1931 (repr. 2002). Papyri Graecae Magicae. Die griechischen
Zauberpapyri. Vol. 2. Leipzig: Verlag Leipzig.
Προβατάκης, Θωμάς. 1980. Ὁ διάβολος εἰς τὴν Βυζαντινὴν τέχνην. Συμβολὴ εἰς τὴν
ἔρευναν τῆς ὀρθοδόξου ζωγραφικῆς καὶ γλυπτικῆς. Θεσσαλονίκη: Ιδιωτική Έκδοση.
Rahner, Hugo. 1953. “Das mystische Tau.” ZTK 85: 385-410.
Rhoby, Andreas. 2014. Byzantinische Epigramme auf Stein nebst Addenda zu den
Bänden 1 und 2. Hrsg. v. Wolfram Hörandner, Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Wien:
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2009. Byzantinische Epigramme auf Fresken und Mosaiken (=
Byzantinische Epigramme in inschriftlicher Überlieferung). Hrsg. v. Wolfram Hörandner,
Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Bd. 1. Veröffentlichungen zur Byzanzforschung XV. Wien:
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2010a. Byzantinische Epigramme auf Ikonen und Objekten der
Kleinkunst (= Byzantinische Epigramme in inschriftlicher Überlieferung). Hrsg. v. Wolfram
Hörandner, Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Bd. 2. Veröffentlichungen zur
Byzanzforschung XXIII. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2010b. “The structure of inscriptional dedicatory epigrams in
Byzantium.” In La poesia tardoantica e medievale. IV Convegno internazionale di studi,
Perugia, 15–17 novembre 2007. Atti in onore di Anto nino Isola per il suo 70o genetliaco. Hrsg.
v. Clara Burini de Lorenzi and Miryam de Gaetano. Centro internazionale di studi sulla poesia
greca e latina in et tardoantica e medievale, Quaderni 5, 309–332. Alessandria: Edizioni
dell’Orso.
Rhoby, Andreas. 2011. “Interactive Inscriptions: Byzantine Works of Art and Their
Beholders.” In Spatial Icons. Performativity in Byzantium and Medieval Russia, ed. Alexei
Lidov, 317-333. Moscow: Indrik.
Rhoby, Andreas. 2017. “The textual programme of the cross of Bessarion’s staurotheke
and its place within the byzantine tradition.” In La stauroteca di Bessarione fra Constantinopoli
e Venezia, eds. Holger Klein, Valeria Poletto, and Peter Schreiner, 113-133. Venezia: Istituto
Veneto di Scienze.
Rhoby, Andreas. 2018. Byzantinische Epigramme in inschrifticher Überlielieferung (=
Byzantinische Epigramme in illuminierten Handschriften). Hrsg. v. Wolfram Hörandner,
Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Bd. 4. Veröffentlichungen zur Byzanzforschung 42. Wien:
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2019. “Gold, Goldsmiths and Goldsmithing in Byzantium.” In New
Research on Late Byzantine Goldsmiths’ Works (13th-15th Centuries) / Neue Forschungen zur
spätbyzantinschen Goldschmiedekunst (13.-15. Jahrhundert), ed. Antje Bosselmann-Ruickbie,
9-19. Mainz: Verlag d. Römisch-Germanischen Zentralmuseums.
Rivers, William Halse. 1924. Medicine, magic and religion. London: Kessinger
Publishing.
Robinson, James. 2011. Finer than Gold. Saints and Relics in the Middle Ages.
London: The British Museum Press.
Rose, Louis. 1971. Faith healing. London: The Penguin Books.
Ross, Marvin. 1965. Catalogue of the Byzantine and Early Medieval Antiquities in the
Dumbarton Oaks Collection: Metalwork, Ceramics, Glass, Glyptics, Painting, vol. 1.
Washington D.C.: The Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
Russel, James. 1982. “The evil eye in early byzantine society. Archaeological evidence
from Anemurium in Isauria.” JÖB 32/3: 539-548.
109
Russel, James. 1995. “The archaeological context of magic in the early Byzantine
period.”InByzantine Magic, hrsg. v. Henry Maguire, 35-50, im. 2-4. Washington: Dumbarton
Oaks Research Library and Collection.
Rydén, Lars. 1981. “The Holy Fool.” In The Byzantine Saint. Fourteenth Spring
Symposium of Byzantine Studies, ed. Sergei Hackel, 106-113. London: Cambridge University
Press.
Sanzi, Ennio. 2013. “La fenomenologia del demonico nelle Papyri Graecae Magicae e
la voce dei primi Padri della Chiesa.” In Angels, Demons and Representations of Afterlife within
the Jewish, Pagan and Christian Imagery. Antiqua et Medievalia, Judaica et Oreintalia. Hrsg. v.
Iulian Moga, 245-267. Iaşi: Editura Univeritătii «Alexandiv Ioan Cuza».
Schramm, Gottfried. 1983. “Die Waräger: osteuropäische Schicksale einer
nordgermanischen Gruppenbezeichnung.” Die Welt der Slaven 28: 38-67.
Schreiner, Peter. 2015. “Byzanz – die Brücke zum Osten.” In Byzantium as Bridge
between West and East. Proceedings of the International Conference, Vienna, 3rd-5thMay 2012,
eds. Christian Gastgeber and Falko Daim, 11-29. Veröffentlichungen zur Byzanzforschung 36.
Denkschriften Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse
476. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Sederholm, Van Hinckley. 2006. Papyrus British Museum 10808 and ist cultural and
religious setting. Leiden: Brill.
Sendler, Egon. 2014. Τό Εἰκόνισμα. Εἰκὼν τοῦ Ἀοράτου. Στοιχεῖα Θεολογίας,
Αἰσθητικῆς καὶ Τεχνικῆς. Übers. v. Αθανάσιος Οικονόμου. Ἅγιον Ὄρος: Ιερά Κοινοβιακή Σκήτη
Προφήτου Ηλία.
Ševčenko, Nancy. 1984. “The Tomb of Isaac Komnenos at Pherrai.” GOTR 29/2: 135-
139.
Σιώτος, Μάρκος. 1956. Ὁ σταυρὸς ὡς σφραγὶς τῶν χριστιανῶν. Θεσσαλονίκη.
Σιώτος, Μάρκος. 1994. Ιστορία και Θεολογία των Ιερών Εικόνων, Αθήνα: Αποστολική
Διακονία.
Σκουτέρη-Διδασκάλου, Ελεωνόρα. 1997. “Το στίγμα της ‘μαγείας’. Περιδινήσεις ενός
σημείου αναφοράς στην ανθρωπολογική θεωρία.” In Γλώσσα και Μαγεία: Κείμενα από την
αρχαιότητα, hrsg. v. Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης, 11-51. Αθήνα: Ιστός.
Σκλάβου-Μαυροειδή, Μαρία. 2002. “Σταυροί-λειψανοθήκες της συλλογής
Τσολοζίδη. Παρατηρήσεις στην τεχνική και την εικονογραφία.” ΔΧΑΕ 23: 273-278.
Smith, Morton. 1978. Jesus the Magician. San Francisco: Harper and Row.
Smith, Morton. 1984. “The eighth book of Moses and how it grew (P. Leid. J 395).” In
Atti del XVII Congresso Internazionale di Papirologia, vol. 2, 683-693. Napoli: Centro
Internazionale per lo studio dei ercolonesi.
Speck, Paul .1968. Theodoros Studites. Jamben auf verschiedene Gegenstände.
Einleitung, kritischer Text, Übersetzung und Kommentar (Supplementa Bzyantina 1). Bd I.
Berlin 1968: Walter de Gruyter.
Spier, Jeffrey. 1993. “Medieval Byzantine Magical Amulets and their Tradition.”
Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 56: 25-62.
Spier, Jeffrey. 2007. Late Antique and Early Christian Gems. Wiesbaden: Reichert
Verlag..
Spingou, Foteini. 2013. “Words and artworks in the twelfth century and beyond. The
thirteenth-century manuscript Marcianus gr. 524 and the twelfth-century dedicatory epigrams on
works of art.” Ph.D diss., Oxford University.
Στάθης, Γρηγόρης. 1977. “Η Δεκαπεντασύλλαβος Υμνογραφία εν τη Βυζαντινή
Μελοποιία.”Ph.D diss., University of Athens.
110
Stiernon, Lucien. 1965. “Notes de titulature et de prosopographie byzantines. Sébaste
et gambros.” REB 23: 226-232.
Συλλογή Γ. Τσολοζίδη. Το Βυζάντιο με τη ματιά ενός συλλέκτη. 2001. Κατ. Έκθεσης,
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, 29 Ιουνίου-31 Δεκεμβρίου 2001, Αθήνα: Μουσείο
Βυζαντινού Πολιτισμού.
Talbot, Alice-Mary. 1996 “Women and Mt Athos”. In Mount Athos and Byzantine
Monasticism: Papers from the Twenty-Eighth Spring Symposium of Byzantine Studies,
Birmingham, March 1994, eds. Anthony Bryer, and Mary Cunningham, 67-79. Aldershot:
Variorum.
Tambiah, Stanley Jeyaraja. 1968. “The magical power of words.”Man 3: 175-208.
Taxidis, Ilias. 2017. Les épigrammes de Maxime Planude: introduction, édition
critique, traduction française et annotation. Byzantinisches Archiv 32. Berlin-Boston: De
Gruyter.
Teicher, Louis. 1955. “The Christian Interpretation of the Sign X in the Isaiah
Scroll.”Vetus Testamentum 5: 189-198.
Temkin, Owsel. “Byzantine Medicine: Tradition and Empiricism.” DOP 16: 97-115.
Thery, M. S. 2010. The Sibylline Oracles. London: Kessinger Publishing.
Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα. 1994. Hrsg. v. Ρένα Ανδρεάδη. I–II.
Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.
Θησαυροὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, Κατάλογος Έκθεσης. 1997. Θεσσαλονίκη: Υπουργείο
Πολιτισμού/Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Theijeiro, Manuel Garcia. 1993. “Religion and Magic”. Kernos 6: 123-138.
Torijano, Pablo. 2000. “El estudio de la magia en la Antigüedad tardía: Algunas
consideraciones prácticas.” Geríon 18: 535-547.
Τρωιάνος, Σπύρος. 1997. Μαγεία και Δίκαιο στο Βυζάντιο. Αθήνα: Εκκλησιαστικόν
και Μορφωτικόν Ίδρυμα Ιωάννου και Εριέττης Γρηγοριάδου, Σειρά Διαλέξεις.
Turner, Eric. 1981. Ελληνικοί πάπυροι, εισαγωγή στη μελέτη και τη χρήση των
παπυρικών κειμένων. Übers. v. Γεώργιος Παράσογλου. Αθήνα: ΜΙΕΤ.
Φυλακτά, από τις συλλογές του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού. 2005. Θεσσαλονίκη:
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Χανιώτης, Άγγελος. 1995-1996. “Αμαρτίες, αρρώστιες και γιατρειές στη Μικρά Ασία
στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.” ΔΚΜΣ 11: 13-45.
Χριστίδης, Αναστάσιος-Φοίβος 1997. Hrsg. Γλώσσα και Μαγεία: Κείμενα από την
αρχαιότητα. Αθήνα: Ιστός.
Ψευτογκάς, Βασίλειος. 1991. “Αι περί σταυρού και πάθους του Κυρίου Ομιλίαι
ανατολικών πατέρων και συγγραφέων από του 2ου μέχρι και του 4ου αιώνος.” Ph.D diss.,
Aristotle University of Thessaloniki.
Vakaloudi, Anastasia. 2000. “Religion and Magic in Syria and Wider Orient in the
Early Byzantine Period.” BF 26: 255-280.
Valantasis, Richard. 2000. Hrsg. Religions of late antiquity in practice. Princeton-New
Jersey-Oxford: Princeton University Press.
Vassilaki, Maria. 2005. Hrsg. Images of the Mother of God: Perceptions of the
Theotokos in Byzantium. Ashgate: Aldershot.
Vassis, Ioannis. 2005. Initia Carminum Byzantinorum (Supplementa Byzantina, Texte
und Forschungen 8). Berlin – New York: De Gruyter.
Vassis, Ioannis. 2011. Initia Carminum Byzantinorum. Supplementum I. Παρεκβολαὶ
1: 187-285.
111
Vermaseren, Maarten. 1982. “La sotériologie dans les Papyri Graecae Magicae.” In La
soteriologia dei culti orientali nell’Impero Romano, Atti del Coloquio Internazionale, Roma
1979, eds. Ugo Bianchi, and Maarten Vermaseren, 17-30. Leiden: Brill.
Versnel, Hendrik Simon. 1991. “Some reflections on the relationship magic-religion.”
Numen 38: 177-197.
Versnel, Hendrik Simon. 1996. “Die Poetik der Zaubersprüche. Ein Essay über die
Macht der Worte.” In Die Macht der Worte, Eranos - Jahrbuch, Neue Reihe 4, 233-297.
München.
Vikan, Gary. 1984. “Art, medicine and magic in early Byzantium.” DOP 38: 65-86.
Vikan, Gary. 1994. “Two unpublished pilgrims tokens in the Benaki Museum and the
Group to which they belong.”In Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα. 1994. Hrsg. v.
Ρένα Ανδρεάδη. I, 341-346. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.
Vinson, Martha. 1995. “The terms ἐγκόλπιον and τενάντιον and the Conversion of
Theophilus in the Life of Theodora (BHG 1731).” GRBS 36/1: 89-99.
Walter, Christopher. 1997. “IC XC NI KA. The Apotropaic Function of the Victorious
Cross.” REB 55: 193–220.
Weitzmann, Kurt. 1980. Hrsg. Age of Spirituality: A Symposium. The Metropolitan
Museum of Art. New York: Princeton University Press.
Wirth, Peter. 1966. Hrsg. Polyxronion. Festschrift Franz Dölger zum 75. Geburtstag.
Heidelberg: C. Winter Universitätsverlag.
Festschrift Franz Dölger zum 75. Geburtstag, hrsg. v. Peter Wirth, 34-38. Heidelberg: C. Winter
Universitätsverlag.
Anderson, William. 2004. “An Archeology of late antique flasks.”AnSt 54: 79-93.
Ἀπόκρυφα Εὐαγγέλια. 2002-2003.Vols. 2, übers. v. Γεωργιάδης, Θανάσης. Αθήνα:
Σύγχρονοι Ορίζοντες.
Ἀπόκρυφα χριστιανικά κείμενα. 1999-2004. Hrsg. v. Καραβιδόπουλος Ιωάννης.
Θεσσαλονίκη: Πουρναράς.
Aune, David Edward. 1980.“Magic in Early Christianity.”ANRW II 23.2: 1507-1557.
Auzépy, Marie-France, ed. 1997. La vie d’Étienne le Jeune par Étienne le Diacre
(Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 3). Aldershot: VariorumAshgate Publishing.
Βακαλούδη, Αναστασία. 1998. “Αποτροπαϊκά Φυλακτά της Πρώτης Βυζαντινής
Περιόδου: η Λειτουργία των Απεικονίσεων και των Επωδών. Ο Ρόλος των Χριστιανών
Αγίων.”Βυζαντινά 19: 207-224.
Βακαλούδη, Αναστασία. 2001. Η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο
Βυζάντιο (4ος-7ος μ.Χ. αι.). Αθήνα: Ενάλιος.
Barb, Alphonse. 1963. “The survival of magic arts.”In The conflict between Paganism
and Christianity in the fourth century, Arnaldo Momigliano, 100-125. Oxford: The Clarendon
Press.
BARTELINK, Gerard. 1973. “Φυλακτήριον-phylacterium.” In Mélanges Christine
Mohrmann. Nouveau recueil offert par ses anciens élèves, 25-60, Utrecht-Antwerp: Spectrum.
ΒΕΪΚΟΥ, Χριστίνα.1998. Κακό Μάτι. Η Κοινωνική της Οπτικής Επικοινωνίας, Αθήνα.
Bell Idris, Nock Arthur Darby, and Thomson Herbert. 1933. Magical texts from a
bilingual papyrus in the British Museum. London: Humphrey Milford.
Betz, Hans Dieter, ed. 1986. The Greek Magical Papyri in Translation, Including the
Demonic Spells, 1. Texts. Chicago-London: The University Chicago Press.
Bernand, Andre. 1997. Έλληνες μάγοι. Übers. v. Ιωσήφ Καμάρης. Αθήνα: Εστία.
Bianchi, Ugo and Vermaseren, Maarten, eds. 1982. La soteriologia dei culti orientali
nell’Impero Romano, Atti del Coloquio Internazionale, Roma 1979. Leiden: Brill.
Blöndal-Benedikt, Sigfus. 1978. The Varangians of Byzantium. An Aspect of Byzantine
Military History. Cambridge: Cambridge University Press.
Bohak, Gideon. 2008. Ancient Jewish magic. Tel-Aviv: Tel-Aviv University.
Bonner, Campbell. 1950. Studies in Magical Amulets, Chiefly Graeco-Egyptian.
University of Michigan, Humanistic Series, Vol. 49. Michigan: University of Michigan.
Bosselmann-Ruickbie, Antje, ed. 2019. New Research on Late Byzantine Goldsmiths’
Works (13th-15th Centuries) / Neue Forschungen zur spätbyzantinschen Goldschmiedekunst (13.-
15. Jahrhundert). Mainz: Verlag d. Römisch-Germanischen Zentralmuseums.
Brashear, William. 1995. “The Greek magical papyri. An introduction and survey.
Annotated bibliography (1928-1994)”. In ANRW II.18.5, 3380-3684. Berlin-NewYork.
Brown, Peter. 2000. Η κοινωνία και το Άγιο στην ύστερη αρχαιότητα. Übers. v.
Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου. Αθήνα: Άρτος Ζωής.
Brubaker, Leslie. 1990. “Patterns in Byzantine matronage: aristocratic and imperial
commissions, fourth-sixth centuries”. Byzantine Studies Conference 16: 27-28.
Brubaker, Leslie. 1999. “Memories of Helena: Patterns in Imperial Female Matronage
in the Fourth and Fifth Centuries.”In Desire and Denial in Byzantium. Papers from the 31st
Spring Symposium of Byzantine Studies, Brighton, March 1997, hrsg. v. Liz James, 52-75.
Aldershot: Routledge.
102
Bryer, Anthony, and Herrin, Judith, eds. 1977. Iconoclasm. Papers given at the Ninth
Spring Symposium of Byzantine Studies, March 1975. Birmingham: University of Birmingham,
Center of Byzantines Studies.
Bryer, Anthony, and Cunningham, Mary, eds. 1996. Mount Athos and Byzantine
Monasticism: Papers from the Twenty-Eighth Spring Symposium of Byzantine Studies,
Birmingham, March 1994. Aldershot: Variorum.
Buckton, David. Hrsg. 1994. Byzantium: Treasures of Byzantine Art and Culture from
British Collections. Great Britain: BMP.
Butler, Eliza Martin. 1948. The Myth of the Magus. Cambridge: Cambridge University
Press.
Byzance. L’art byzantin dans les collections publiques françaises. 1992. Durand,
Jannic – Aghion, Irène – Gaborit-Shopin, Danielle – German, Marie-Odite – Martiniani-Reber,
and Morrisson Cécile. Hrsg. Musée du Louvre, 3 Novembre 1992 – 1 Février 1993. Paris:
Réunion des Musées Nationaux.
Byzantine Antiquities. Works of Art from the Fourth to Fifteenth Centuries in the
Collection of the Moscow Kremlin Museums. Catalogue. 2013. Moskau: Moskovskiy Kreml.
Caley, Earle Radcliffe and Richards, John. 1956. Hrsg. Theophrastus on stones. Ohio:
The Ohio State University Press.
Cameron, Averil. 2015. Η αξία του Βυζαντίου. Übers. v. Πέτρος Γεωργίου, Αθήνα:
Πατάκης.
Cartlidge, David, and Elliot, Keith. 2001. Art and the Christian apocrypha. London:
Routledge.
Chepel, Elena. 2017. “Invocations of the Blood of Christ in Greek Magical Amulets.”
Scrinium 13: 53-71.
Collins, Derek. 2008. Magic in the Ancient Greek Word. Victoria: Blackwell
Publishing.
Cormack, Robin. 1977. “The Arts during the Age of Iconoclasm.”In Iconoclasm.
Papers given at the Ninth Spring Symposium of Byzantine Studies, March 1975, eds. Bryer,
Anthony, and Herrin, Judith, 35-44. Birmingham: University of Birmingham, Center of
Byzantines Studies.
Cormack, Robin. 1985. Writing in Gold. Byzantine Society and Its Icons. London:
Oxford University Press.
Mc. Cown, Chester Charlton. 1922. The Testament of Solomon. Untersuchungen zum
Neuen Testament, 9. Leipzig: Cornel University Library.
La Croce. Iconografia e interpretazione (secoli I – inizio XVI). Vol. III. Atti del
convegno internazionale di studi (Napoli, 6–11 dicembre 1999). 2007. Hrsg. v. Ulianich, Boris,
and Parente, Ulderico.Neapel – Rom: Elio de Rosa.
Daniel, Robert, and Maltomini, Franco, Hrsg. 1990. Supplementum Magicum, I.
Opladen: Westdeutschen Verlag.
Daniélou, Jean. 2018. Ἡ θεολογία τοῦ Ἰουδαιοχριστιανισμοῦ. Übers. v. Θεοφάνης
Δρακόπουλος. Αθήνα: Αποστολική Διακονία.
Delvoye, Charles. 41998. Βυζαντινή Τέχνη. Übers. v. Μαντώ Παπαδάκη. Αθήνα:
Παπαδήμας.
Δετοράκης, Θεοχάρης. 1997. Βυζαντινή Υμνογραφία. Πανεπιστημιακές Παραδόσεις,
Ηράκλειο: Mystis Editions.
Dickie, Matthew. 1995. “The Fathers of the Church and the Evil Eye.”In Byzantine
Magic. Hrsg. v. Henry Maguire, 9-34. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and
Collection.
103
Dickie, Matthew. 2006. Magic and Magicians in the Greco-Roman world. London-
New York: Routledge.
Dieleman, Jacco.2005. Priests, tongues, and rites: the London-Leiden magical
manuscripts in Egyptian ritual, 100-300 CE. Leiden: Brill.
Drpić, Ivan. 2011. “Notes on Byzantine Panagiaria.” Zograf 35: 51-61.
Drpić, Ivan. 2018. “The Enkolpion: Object, Agency, Self.” Gesta 57/2: 197-224.
Duffy, John. 1984. “Byzantine Medicine in the Sixth and Seventh Centuries: Aspects
of Teaching and Practice.”Symposium on Byzantine Medicine. DOP 38: 21-27.
Durand, Jannic. 2004. “Precious metal icon revetments.”In Byzantium: Faith and
power, 1261-1557, ed. Helen Evans, 243-251. New York: Met Publications.
Durand, Jannic and Flusin, Bernard, hrsg. 2004. Byzance et les Reliques du Christ.
Paris: Centre de Recherche d’Histoire et Civilisation de Byzance, Monographies 17.
Effenberger, Arne. 1983. “Einbyzantinisches Emailkreuz mit
Besitzerinschrift.”CahArch 31: 115–124.
Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Ἐγκόλπια. 2000. Hrsg. v. Οικονομάκη-
Παπαδοπούλου, Γιώτα, Pitarakis, Brigitte and Λοβέρτου-Τσιγαρίδα, Κάτια. Άγιον Όρος: Ιερά
Μονή Βατοπαιδίου.
Eliade, Mircea. 2002. Το Ιερό και το Βέβηλο. Übers. v. Νίκος Δεληβοριάς. Αθήνα:
Αρσενίδη.
Eijk, Philip J. van der. 2009. Medicine and Philosophy in classical antiquity.
Cambridge: Cambridge University Press.
Evans, Helen, ed. 2004. Byzantium: Faith and power, 1261-1557. New York: Met
Publications.
Ευαγγέλου-Νοταρά, Φλωρεντία. 2006. “Βυζαντινοί χάλκινοι σταυροί σε ιδιωτική
συλλογή.”ΔΧΑΕ 27: 371-380.
Faraone, Christopher and Obbink, Dirk, eds. 1991. Magika Hiera. Ancient Greek
Magic and Religion. New York-Oxford: Oxford University Press.
Festugière, André-Jean and Rydén, Lennart, eds. 1974. Léontios de Néapolis. Vie de
Syméon le fou et vie de Jean de Chypre, Paris: Bibliothèque Archéologique et Historique 95.
Paul Geuthner.
Foskolou, Vicky. 2014. “The magic of the written word: the evidence of inscriptions
of Byzantine magical amulets.”ΔΧΑΕ ΛΕ΄: 329-348.
Fowler, Robert. 1995. “Greek Magic, Greek Religion.”Illinois Classical Studies 20: 1-
22.
Frankfurter, David. 1994. “The magic of writing and the writing of magic: the power
of the word in Egyptian and Greek traditions.” Helios 21.2: 189-221.
Frankfurter, David. 2000. “Amuletic invocations of Christ for health and fortune.” In
Religions of late antiquity in practice, hrsg. v. Richard Valantasis, 340-343. Princeton-New
Jersey-Oxford: Princeton University Press.
Franses, Rico. 2003. “When All That Is Gold Does Not Glitter: On the Strange History
of Looking at Byzantine Art.” In Icon and Word. The Power of Images in Byzantium. Studies
presented to Robin Cormack, hrsg. v. Liz James and Antony Eastmond, 13-23. Aldershot:
Ashgate.
Frolow, Anatole. 1956. “‘ΙC XC NIKA’.”BSl 17: 98-113.
Frolow, Anatole. 1961a. La relique de la vraie croix. Recherches sur le développement
d’un culte (Archives de l’Orient chrétien 7). Paris: Institut Français d’Études byzantines.
Frolow, Anatole. 1961b. «Le culte de la relique de la Vraie Croix à la fin du VIe et au
début du VIIe siècles.”BSl 22: 320-329.
104
Gager, John. 1972. Moses in Graeco-Roman Paganism. Nashville-New York: Society
of Biblical Literature. Monograph Series 16.
Gager, John. 1994. “Moses the magician. Hero of an ancient counter-culture?”Helios
21: 179-187.
Gallagher, Eugene. 1982. Divine Man or Magician? Celsus and Origen on Jesus,
Society of Biblical Literature. Dissertation series 64. Chico: Scholar Press.
Gastgeber, Christian and Daim, Falko, eds. 2015. Byzantium as Bridge between West
and East. Proceedings of the International Conference, Vienna, 3rd-5th May 2012.
Veröffentlichungen zur Byzanzforschung 36. Denkschriften Österreichische Akademie der
Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse 476, Wien: Verlag der Österreichischen
Akademie der Wissenschaften.
Γερουλάνου, Αιμιλία. 1999. Διάτρητα: Τα διάτρητα χρυσά κοσμήματα από τον 3ο έως
τον 7ο αιώνα μ.Χ.. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.
Gerstinger, Hans. 1962. “Enkolpion.”RAC 5: 324-325.
Γιανναράς, Χρήστος. 20104. Ἐνάντια στὴ θρησκεία. Αθήνα: Ἴκαρος.
Grabar, André. 1958. Ampoules de Terre Sainte (Monza-Bobbio). Paris: Librairie C.
Klincksieck.
Graf, Fritz. 2014. Η μαγεία στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Übers. v. Γιάννης
Μυλωνόπουλος. Hrsg. v. Άγγελος Χανιώτης. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Griffith, Francis Llewellyn and Thompson, Herbert. 1974. The Leiden papyrus: an
Egyptian magical book. New York: Forgotten Books.
Guillou, André.1996. Recueil des inscriptions grecques médiévales d’Italie. Rome:
École française de Rome.
Hackel, Sergei. 1981. The Byzantine Saint. Fourteenth Spring Symposium of Byzantine
Studies. London: Cambridge University Press.
Hill, Barbara. 1999. Imperial Women in Byzantium 1025-1204: Power, Patronage and
Ideology. London: Routledge.
Holmes, Urban. 1934. “Medieval Gem Stones.”Speculum 9/2: 195-204.
Hörandner, Wolfram. 2007.“Das byzantinische Epigramm und das heilige Kreuz:
einige Beobachtungen zu Motiven und Typen.” In La Croce. Iconografia e interpretazione
(secoli I – inizio XVI). Vol. III. Atti del convegno internazionale di studi (Napoli, 6–11 dicembre
1999). 2007. Hrsg. v. Boris Ulianich and Ulderico Parente, 107–125. Neapel – Rom: Elio de
Rosa.
Hunt, Arthur Surridge. 1911. The Oxyrhynchus Papyri, VIII. Oxford: London Egypt
Exploration Society.
Hunt, Edward David. 2002. Holy Land Pilgrimage in the Later Roman Empire AD
312-460. Oxford: Oxford University Press.
Ivanov, Sergey. 2006. Holy Fools in Byzantium and Beyond. Oxford: Oxford Studies
in Byzantium.
James, Liz. hrsg. 1999. Desire and Denial in Byzantium. Papers from the 31st Spring
Symposium of Byzantine Studies, Brighton, March 1997.Aldershot: Routledge.
James, Liz. 2001. Empresses and Power in Early Byzantium. London: Leicester
University Press.
James, Liz and Eastmond, Antony, hrsg. 2003. Icon and Word. The Power of Images
in Byzantium. Studies presented to Robin Cormack. Aldershot: Ashgate.
Kalavrezou-Maxeiner, Ioli Despoina. 1985. Byzantine Icons in Steatite. Wien: Verlag
der Österreichen Akademie der Wissenschaften.
Καλλίνικος, Κωνσταντίνος. 1921, 21958. Ὁ χριστιανικὸς ναός καὶ τὰ τελούμενα ἐν
αὐτῷ, Αθήνα: Γρηγόρη.
105
Kambanis, Panagiotis. 2006. “Christians against the forces of Evil.” In Εξορκίζοντας
το Κακό, πίστη και δεισιδαιμονίες στο Βυζάντιο. Hrsg. v. Ντιάνα Ζαφειροπούλου, 11-30. Αθήνα:
Υπουργείο Πολιτισμού. Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων (ΤΑΠΑ).
Καμπάνης, Παναγιώτης. 2001a. “Παλαιοχριστιανικά φυλακτά της συλλογής Γ.
Τσολοζίδη.” In Αφιέρωμα στη Μνήμη του Σωτήρη Κίσσα. Hrsg. v. Κατερίνα Καλαμαρτζή-
Κατσαρού, 91-100. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Καμπάνης, Παναγιώτης. 2001b. “Φυλακτά-σταυροί-εγκόλπια-ευλογίες.” In Συλλογή
Γ. Τσολοζίδη. Το Βυζάντιο με τη ματιά ενός συλλέκτη, κατ. Έκθεσης, Μουσείο Βυζαντινού
Πολιτισμού, 29 Ιουνίου-31 Δεκεμβρίου 2001, 15-35. Αθήνα: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Καμπάνης, Παναγιώτης. 2017. Φύλαξ. Τα Φυλακτά της Ύστερης Αρχαιότητας.
Θεσσαλονίκη: Γράφημα.
Kantaras, Anastasios. 2021. “L’ epigramma bizantino per la croce e la crocifissione di
Cristo come mezzo di promozione dell’ideologia imperiale a Bisanzio.” Greco-Latina Brunensia
26/2: 117-147.
Kartsonis, Anna. 1994. “Protection against all Evil: Function, Use and Operation of
Byzantine Historiated Phylacteries.” BF 20: 73-102.
Καζαμία-Στέρνου, Μαρία. 1995. “’Ἰάματα’ Ἀσκληπιοῦ καὶ ‘σημεῖα’ Ἰησοῦ Χριστοῦ.”
Γρηγόριος Παλαμάς 759: 613-637.
Καζαμία-Στέρνου, Μαρία. 2009. Μνημειακή Τοπογραφία της Χριστιανικής
Θεσσαλονίκης. Οι Ναοί Α΄ 4ος-8ος αιώνας. Θεσσαλονίκη: Γράφημα.
Kee, Howard Clark. 1986. Medicine, miracle and magic in New Testament times.
Cambridge: Cambridge University Press.
Κιζιρίδου, Παρασκευή. 2014. “Το αίτημα της ίασης των ασθενειών στη λαϊκή
θρησκευτικότητα.” PhD. diss., Aristotle University of Thessaloniki.
Kitzinger, Ernst. 1980. “Christian Imagery; Growth and Impact.” In Age of Spirituality:
A Symposium, hrsg. v. Kurt Weitzmann, 141-164. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Klein, Holger. 2004. “Eastern Objects and Western Desires: Relics and Reliquaries
between Byzantium and the West.” DOP 58: 283-314.
Klein, Holger, Poletto, Valeria, and Schreiner, Peter. 2017. La stauroteca di Bessarione
fra Constantinopoli e Venezia. Venezia: Istituto Veneto di Scienze.
Klutz, Todd. 2005. Rewriting the Testament of Solomon: tradition, conflict and
identityin a late antique pseudepigraphon.London: T&T Clark.
Kotansky, Roy. 1994. Greek Magical Amulets. The inscribed Gold, Silver, Copper and
Bronze Lamellae. Part 1: Published Texts of Known Provenance. Abhandlungen der Nordrheim-
Westfälischen Akademie der Wissenschaften. Sonderreihe Papyrologica Coloniensia 22.3.
Opladen: Westdeutscher Verlag.
Κουκουλές, Φαίδων. 1948-1955. Βυζαντινῶν Βίος καὶ Πολιτισμός. Ι-VI. Αθήνα:
Παπαζήσης.
Κυρτάτας, Δημήτριος. 1997. “Το πρόβλημα της μαγείας στον κόσμο των πρώτων
χριστιανών.” In Γλώσσα και Μαγεία: Κείμενα από την αρχαιότητα, hrsg. v. Αναστάσιος-Φοίβος
Χριστίδης, 121-129. Αθήνα: Ιστός.
Λαμέρας, Κωνσταντίνος. 1969. Γαληνοῦ, Περί κράσεως καὶ δυνάμεως τῶν ἁπλῶν
φαρμάκων. Αθήνα: Πάπυρος.
Lampe, G. W. H. 1961-1968. A Patristic Greek Lexicon. Oxford: Oxford University
Press.
Λάμπρος, Σπυρίδων. 1910. “Ὁ Μαρκιανὸς Κῶδιξ 524.” NE 7: Τεύχος Α΄ 3–59 and
Τεύχος Β΄ 113–192.
Λαούρδας, Βασίλειος. 1950. “Μιχαὴλ Ἀποστόλη, ἀνέκδοτα ἐπιγράμματα.” EEBΣ 20:
172-208.
106
La poesia tardoantica e medievale. IV Convegno internazionale di studi, Perugia, 15–
17 novembre 2007. Atti in onore di Anto nino Isola per il suo 70o genetliaco, 2010. Hrsg. v. Clara
Burini de Lorenzi and Miryam de Gaetano. Centro internazionale di studi sulla poesia greca e
latina in et tardoantica e medievale, Quaderni 5. Alessandria: Edizioni dell’Orso.
Η Λειψανοθήκη του «Αληθούς Σταυρού». Έργα τέχνης από το Λούβρο στη Θεσσαλονίκη.
/ La reliquaire de la «Vraie Croix». OEuvres d’art du musée du Louvre à Thessalonique. 2012.
Κατάλογος Έκθεσης. Θεσσαλονίκη: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Lenzman, I. 2001. Οι ρίζες του Χριστιανισμού. Übers. v. Φώτης Φωτίου. Αθήνα:
Κέδρος.
Leone, Giorgio. 2008. “Le testimonianze figurative: gli ehkolpia cruciformi.” In La
Calabria tirrenica nell’antichità. Nuovi documenti e problematiche storiche. Atti del Convegno
(Rende, 23-25 novembre 2000). Hrsr. v. Giovanna De Sensi Sestito. Rossano: Rubbettino
Editore.
Λεοντσίνη, Μαρία and Πανοπούλου, Αγγελική. 2013.”’Μαγικά’ και αποτροπαϊκά
τεκμήρια από τη βυζαντινή Κόρινθο. Συμβολικές χρήσης και συλλογικές συμπεριφορές.”In
ΑΝΤΙΚΗΝΣΩΡ. Τιμητικός Τόμος Σπύρου Ν. Τρωιάνου για τα ογδοηκοστά γενέθλιά του. Hrsg. v.
Βασιλική Λεονταρίτου, Καλλιόπη Μπουρδάρα and Ελευθερία Παπαγιάννη, 855-880. Αθήνα:
Σακκουλα.
Lerou, Sandrine. 2004. “L’usage des reliques du Christ par les empereurs aux XIe et
XIIe siècles: Le Saint Bois et les Saintes Pierres.”In Byzance et les Reliques du Christ. Hrsg. v.
Jannic Durand and Bernard Flusin, 159–182. Paris: Centre de Recherche d’Histoire et
Civilisation de Byzance, Monographies 17.
Lidov, Alexei, ed. 2011. SpatialIcons. Performativity in Byzantium and Medieval
Russia. Moscow: Indrik.
Lipinsky, Angelo. 1958a. “Enkolpia cruciformi orientali in Italia IV: Sicilia (parte
prima).” BBGG, n.s. 12: 151-162.
Lipinsky, Angelo. 1959. “Enkolpia cruciformi orientali in Italia IV: Sicilia (parte
seconda).” BBGG, n.s. 13: 111-126.
Lipinsky, Angelo. 1958b. “Enkolpia cruciformi dell’Oriente bizantino in Sicilia.”
Archivio Storico Siracusano 4: 96-117.
Lipinsky, Angelo. 1961. “La croce bronzea da Sabuci (Gela).” Archivio Storico
Siracusano 7: 132-138.
Λουκάτος, Δημήτριος. 1971. “Ελληνικοί θεοφυλαγμοί.” Ἑλληνικά 24: 94-106.
Lovag, Zsuzsa. 1971. “Byzantine Type Reliquary Pectoral Crosses in the Hungarian
National Museum.”Folia Archeologica 22: 143-163.
Luck, Georg. 1996. Η μαγεία στον ελληνικό και το ρωμαϊκό κόσμο. Αθήνα: Εξάντας.
McCash, June Hall, ed. 1996. The Cultural Patronage of Medieval Women. Athens-
Georgia: University of Georgia Press.
Maguire, Henry (hrsg.).1995a. Byzantine Magic. Washington: Dumbarton Oaks
Research Library and Collection.
Maguire, Henry. 1995b. “Magic and the Christian image.” In Byzantine Magic. Hrsg.
v. Henry Maguire, 51-71. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
Maguire, Henry. 1996. The Icons of their Bodies. Saints and their Images in Byzantium.
Princeton: Princeton University Press.
Maguire, Eunice Dauterman, Maguire, Henry and Duncan-Flowers, Magie. 1989. Art
and Holy Powers in the Early Christian House, Illinois Byzantine Studies II. Urbana-Chicago:
University of Illinois Press.
Magulias, Harry. 1964. “The lives of the saints as sources of data for the history of
byzantine medicine in the sixth and seventh centuries.” BZ 57:127-149.
107
Marjanović-Vujović, Gordana. 1977. Crosses: 6th – 12th cent. From the collection of
National Museum. Beograd: Narodni muzej.
Μαρκοπούλου, Δέσποινα. 1997. “Κοσμήματα από τον 3ο έως τον 6ο αι. μ.Χ. από
ανασκαφές της Θεσσαλονίκης: Συμβολή στη μελέτη της παλαιοχριστιανικής
αργυροχρυσοχοΐας.”Θεσσαλονικέων Πόλις, Γραφές και Πηγές 6000 χρόνων 3: 56-69.
Mergiali-Sahas, Sophia. 2001. “Byzantine emperors and Holy Relics. Use, and misuse,
of sanctity and authority.” JÖB 51: 41-60.
Μερκούρη, Χριστίνα. 2010α. “Τα πρώτα αντιβασκάνια. Χειρονομίες και εμπτυσμός.”
In Βάσκανος Οφθαλμός. Σύμβολα Μαγείας από Ιδιωτικές Αρχαιολογικές Συλλογές, 25-32.
Αθήνα: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Μερκούρη, Χριστίνα. 2010β. “’Φυλακτήριον ἐκκρέμαται τοῖς παιδίοις’. Οι μαρτυρίες
των Χοών.” In Βάσκανος Οφθαλμός. Σύμβολα Μαγείας από Ιδιωτικές Αρχαιολογικές Συλλογές,
77-86. Αθήνα: Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.
Meyer, MaruinandMirecki, Paul, eds. 1995.Ancient Magic and Ritual Power, Leiden-
New York-Cologne: Brill.
Μικρόν Εὐχολόγιον τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τἤς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος. 1974.
Αθήνα: Αποστολική Διακονία.
Moga, Iulian. Hrsg. 2013. Angels, Demons and Representations of Afterlife within the
Jewish, Pagan and Christian Imagery. Antiqua et Medievalia, Judaica et Oreintalia. Iaşi: Editura
Univeritătii «Alexandiv Ioan Cuza».
Momigliano, Arnaldo, ed. 1963. The conflict between Paganism and Christianity in the
fourth century. Oxford: The Clarendon Press.
Montanari, Franco, 2013. Σύγχρονο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας. Hrsg. v.
Αντώνιος Ρεγκάκος. Αθήνα: Παπαδήμας.
Οικονομάκη-Παπαδοπούλου, Γιώτα. 1980. Εκκλησιαστικά Αργυρά. Αθήνα:
Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Πανσελήνου, Ναυσικά. 2000. Βυζαντινή Ζωγραφική. Η βυζαντινή κοινωνία και οι
εικόνες της. Αθήνα: Καστανιώτης.
Parpulov, Georgi. 2004. “Toward a history of Byzantine Psalters ca. 850-1350 AD.”
Ph.D. diss., University of Chicago.
Πεντόγαλος, Γεράσιμος. 1983. Εισαγωγή στην ιστορία της ιατρικής. Θεσσαλονίκη:
Παρατηρητής.
Pérez Martín, Inmaculada. 1995. “Irene Cumno y el “Taller de la
Paleologuina”.”Scrittura e civiltà 19: 223–234.
Pitarakis, Brigitte. 2005a. “Female piety in context: understanding, developments in
private devotional practice.” In Images of the Mother of God: Perceptions of the Theotokos in
Byzantium. Hrsg. v. Maria Vassilaki, 153-166. Ashgate: Aldershot.
Pitarakis, Brigitte. 2005b. “Inscriptions as “Decoration” on Byzantine Jewellery.” In
Sacred Art, Secular Context: Objects of Art from the Byzantine Collection of Dumbarton Oaks,
Washington, D. C. Accompanied by American Paintings from the Collection of Mildred and
Robert Woods Bliss, 72-77. Georgia: Georgia Museum of Art.
Pitarakis, Brigitte. 2006. Les croix-reliquaires pectorales byzantines en bronze
(Bibliothèque des Cahiers Archéologiques XVI). Paris: Ricard.
Polemis, Ioannis Demetrios. 1968. The Doukai. A Contribution to Byzantine
Prosopography. London: Athlone Press.
Πολίτης, Νικόλαος. 1915-1916. “Βιβλιογραφία στο Constantinata (Essays and Studies
presented to W. Ridgway, Cambridge 1913) τουF. W. Hasluck.” Λαογραφία, Δελτίον της
Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας 5.
108
Preisendanz, Kari. 1928-1931 (repr. 2002). Papyri Graecae Magicae. Die griechischen
Zauberpapyri. Vol. 2. Leipzig: Verlag Leipzig.
Προβατάκης, Θωμάς. 1980. Ὁ διάβολος εἰς τὴν Βυζαντινὴν τέχνην. Συμβολὴ εἰς τὴν
ἔρευναν τῆς ὀρθοδόξου ζωγραφικῆς καὶ γλυπτικῆς. Θεσσαλονίκη: Ιδιωτική Έκδοση.
Rahner, Hugo. 1953. “Das mystische Tau.” ZTK 85: 385-410.
Rhoby, Andreas. 2014. Byzantinische Epigramme auf Stein nebst Addenda zu den
Bänden 1 und 2. Hrsg. v. Wolfram Hörandner, Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Wien:
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2009. Byzantinische Epigramme auf Fresken und Mosaiken (=
Byzantinische Epigramme in inschriftlicher Überlieferung). Hrsg. v. Wolfram Hörandner,
Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Bd. 1. Veröffentlichungen zur Byzanzforschung XV. Wien:
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2010a. Byzantinische Epigramme auf Ikonen und Objekten der
Kleinkunst (= Byzantinische Epigramme in inschriftlicher Überlieferung). Hrsg. v. Wolfram
Hörandner, Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Bd. 2. Veröffentlichungen zur
Byzanzforschung XXIII. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2010b. “The structure of inscriptional dedicatory epigrams in
Byzantium.” In La poesia tardoantica e medievale. IV Convegno internazionale di studi,
Perugia, 15–17 novembre 2007. Atti in onore di Anto nino Isola per il suo 70o genetliaco. Hrsg.
v. Clara Burini de Lorenzi and Miryam de Gaetano. Centro internazionale di studi sulla poesia
greca e latina in et tardoantica e medievale, Quaderni 5, 309–332. Alessandria: Edizioni
dell’Orso.
Rhoby, Andreas. 2011. “Interactive Inscriptions: Byzantine Works of Art and Their
Beholders.” In Spatial Icons. Performativity in Byzantium and Medieval Russia, ed. Alexei
Lidov, 317-333. Moscow: Indrik.
Rhoby, Andreas. 2017. “The textual programme of the cross of Bessarion’s staurotheke
and its place within the byzantine tradition.” In La stauroteca di Bessarione fra Constantinopoli
e Venezia, eds. Holger Klein, Valeria Poletto, and Peter Schreiner, 113-133. Venezia: Istituto
Veneto di Scienze.
Rhoby, Andreas. 2018. Byzantinische Epigramme in inschrifticher Überlielieferung (=
Byzantinische Epigramme in illuminierten Handschriften). Hrsg. v. Wolfram Hörandner,
Andreas Rhoby und Anneliese Paul. Bd. 4. Veröffentlichungen zur Byzanzforschung 42. Wien:
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Rhoby, Andreas. 2019. “Gold, Goldsmiths and Goldsmithing in Byzantium.” In New
Research on Late Byzantine Goldsmiths’ Works (13th-15th Centuries) / Neue Forschungen zur
spätbyzantinschen Goldschmiedekunst (13.-15. Jahrhundert), ed. Antje Bosselmann-Ruickbie,
9-19. Mainz: Verlag d. Römisch-Germanischen Zentralmuseums.
Rivers, William Halse. 1924. Medicine, magic and religion. London: Kessinger
Publishing.
Robinson, James. 2011. Finer than Gold. Saints and Relics in the Middle Ages.
London: The British Museum Press.
Rose, Louis. 1971. Faith healing. London: The Penguin Books.
Ross, Marvin. 1965. Catalogue of the Byzantine and Early Medieval Antiquities in the
Dumbarton Oaks Collection: Metalwork, Ceramics, Glass, Glyptics, Painting, vol. 1.
Washington D.C.: The Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
Russel, James. 1982. “The evil eye in early byzantine society. Archaeological evidence
from Anemurium in Isauria.” JÖB 32/3: 539-548.
109
Russel, James. 1995. “The archaeological context of magic in the early Byzantine
period.”InByzantine Magic, hrsg. v. Henry Maguire, 35-50, im. 2-4. Washington: Dumbarton
Oaks Research Library and Collection.
Rydén, Lars. 1981. “The Holy Fool.” In The Byzantine Saint. Fourteenth Spring
Symposium of Byzantine Studies, ed. Sergei Hackel, 106-113. London: Cambridge University
Press.
Sanzi, Ennio. 2013. “La fenomenologia del demonico nelle Papyri Graecae Magicae e
la voce dei primi Padri della Chiesa.” In Angels, Demons and Representations of Afterlife within
the Jewish, Pagan and Christian Imagery. Antiqua et Medievalia, Judaica et Oreintalia. Hrsg. v.
Iulian Moga, 245-267. Iaşi: Editura Univeritătii «Alexandiv Ioan Cuza».
Schramm, Gottfried. 1983. “Die Waräger: osteuropäische Schicksale einer
nordgermanischen Gruppenbezeichnung.” Die Welt der Slaven 28: 38-67.
Schreiner, Peter. 2015. “Byzanz – die Brücke zum Osten.” In Byzantium as Bridge
between West and East. Proceedings of the International Conference, Vienna, 3rd-5thMay 2012,
eds. Christian Gastgeber and Falko Daim, 11-29. Veröffentlichungen zur Byzanzforschung 36.
Denkschriften Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse
476. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Sederholm, Van Hinckley. 2006. Papyrus British Museum 10808 and ist cultural and
religious setting. Leiden: Brill.
Sendler, Egon. 2014. Τό Εἰκόνισμα. Εἰκὼν τοῦ Ἀοράτου. Στοιχεῖα Θεολογίας,
Αἰσθητικῆς καὶ Τεχνικῆς. Übers. v. Αθανάσιος Οικονόμου. Ἅγιον Ὄρος: Ιερά Κοινοβιακή Σκήτη
Προφήτου Ηλία.
Ševčenko, Nancy. 1984. “The Tomb of Isaac Komnenos at Pherrai.” GOTR 29/2: 135-
139.
Σιώτος, Μάρκος. 1956. Ὁ σταυρὸς ὡς σφραγὶς τῶν χριστιανῶν. Θεσσαλονίκη.
Σιώτος, Μάρκος. 1994. Ιστορία και Θεολογία των Ιερών Εικόνων, Αθήνα: Αποστολική
Διακονία.
Σκουτέρη-Διδασκάλου, Ελεωνόρα. 1997. “Το στίγμα της ‘μαγείας’. Περιδινήσεις ενός
σημείου αναφοράς στην ανθρωπολογική θεωρία.” In Γλώσσα και Μαγεία: Κείμενα από την
αρχαιότητα, hrsg. v. Αναστάσιος-Φοίβος Χριστίδης, 11-51. Αθήνα: Ιστός.
Σκλάβου-Μαυροειδή, Μαρία. 2002. “Σταυροί-λειψανοθήκες της συλλογής
Τσολοζίδη. Παρατηρήσεις στην τεχνική και την εικονογραφία.” ΔΧΑΕ 23: 273-278.
Smith, Morton. 1978. Jesus the Magician. San Francisco: Harper and Row.
Smith, Morton. 1984. “The eighth book of Moses and how it grew (P. Leid. J 395).” In
Atti del XVII Congresso Internazionale di Papirologia, vol. 2, 683-693. Napoli: Centro
Internazionale per lo studio dei ercolonesi.
Speck, Paul .1968. Theodoros Studites. Jamben auf verschiedene Gegenstände.
Einleitung, kritischer Text, Übersetzung und Kommentar (Supplementa Bzyantina 1). Bd I.
Berlin 1968: Walter de Gruyter.
Spier, Jeffrey. 1993. “Medieval Byzantine Magical Amulets and their Tradition.”
Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 56: 25-62.
Spier, Jeffrey. 2007. Late Antique and Early Christian Gems. Wiesbaden: Reichert
Verlag..
Spingou, Foteini. 2013. “Words and artworks in the twelfth century and beyond. The
thirteenth-century manuscript Marcianus gr. 524 and the twelfth-century dedicatory epigrams on
works of art.” Ph.D diss., Oxford University.
Στάθης, Γρηγόρης. 1977. “Η Δεκαπεντασύλλαβος Υμνογραφία εν τη Βυζαντινή
Μελοποιία.”Ph.D diss., University of Athens.
110
Stiernon, Lucien. 1965. “Notes de titulature et de prosopographie byzantines. Sébaste
et gambros.” REB 23: 226-232.
Συλλογή Γ. Τσολοζίδη. Το Βυζάντιο με τη ματιά ενός συλλέκτη. 2001. Κατ. Έκθεσης,
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, 29 Ιουνίου-31 Δεκεμβρίου 2001, Αθήνα: Μουσείο
Βυζαντινού Πολιτισμού.
Talbot, Alice-Mary. 1996 “Women and Mt Athos”. In Mount Athos and Byzantine
Monasticism: Papers from the Twenty-Eighth Spring Symposium of Byzantine Studies,
Birmingham, March 1994, eds. Anthony Bryer, and Mary Cunningham, 67-79. Aldershot:
Variorum.
Tambiah, Stanley Jeyaraja. 1968. “The magical power of words.”Man 3: 175-208.
Taxidis, Ilias. 2017. Les épigrammes de Maxime Planude: introduction, édition
critique, traduction française et annotation. Byzantinisches Archiv 32. Berlin-Boston: De
Gruyter.
Teicher, Louis. 1955. “The Christian Interpretation of the Sign X in the Isaiah
Scroll.”Vetus Testamentum 5: 189-198.
Temkin, Owsel. “Byzantine Medicine: Tradition and Empiricism.” DOP 16: 97-115.
Thery, M. S. 2010. The Sibylline Oracles. London: Kessinger Publishing.
Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα. 1994. Hrsg. v. Ρένα Ανδρεάδη. I–II.
Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.
Θησαυροὶ τοῦ Ἁγίου Ὄρους, Κατάλογος Έκθεσης. 1997. Θεσσαλονίκη: Υπουργείο
Πολιτισμού/Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Theijeiro, Manuel Garcia. 1993. “Religion and Magic”. Kernos 6: 123-138.
Torijano, Pablo. 2000. “El estudio de la magia en la Antigüedad tardía: Algunas
consideraciones prácticas.” Geríon 18: 535-547.
Τρωιάνος, Σπύρος. 1997. Μαγεία και Δίκαιο στο Βυζάντιο. Αθήνα: Εκκλησιαστικόν
και Μορφωτικόν Ίδρυμα Ιωάννου και Εριέττης Γρηγοριάδου, Σειρά Διαλέξεις.
Turner, Eric. 1981. Ελληνικοί πάπυροι, εισαγωγή στη μελέτη και τη χρήση των
παπυρικών κειμένων. Übers. v. Γεώργιος Παράσογλου. Αθήνα: ΜΙΕΤ.
Φυλακτά, από τις συλλογές του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού. 2005. Θεσσαλονίκη:
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Χανιώτης, Άγγελος. 1995-1996. “Αμαρτίες, αρρώστιες και γιατρειές στη Μικρά Ασία
στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες.” ΔΚΜΣ 11: 13-45.
Χριστίδης, Αναστάσιος-Φοίβος 1997. Hrsg. Γλώσσα και Μαγεία: Κείμενα από την
αρχαιότητα. Αθήνα: Ιστός.
Ψευτογκάς, Βασίλειος. 1991. “Αι περί σταυρού και πάθους του Κυρίου Ομιλίαι
ανατολικών πατέρων και συγγραφέων από του 2ου μέχρι και του 4ου αιώνος.” Ph.D diss.,
Aristotle University of Thessaloniki.
Vakaloudi, Anastasia. 2000. “Religion and Magic in Syria and Wider Orient in the
Early Byzantine Period.” BF 26: 255-280.
Valantasis, Richard. 2000. Hrsg. Religions of late antiquity in practice. Princeton-New
Jersey-Oxford: Princeton University Press.
Vassilaki, Maria. 2005. Hrsg. Images of the Mother of God: Perceptions of the
Theotokos in Byzantium. Ashgate: Aldershot.
Vassis, Ioannis. 2005. Initia Carminum Byzantinorum (Supplementa Byzantina, Texte
und Forschungen 8). Berlin – New York: De Gruyter.
Vassis, Ioannis. 2011. Initia Carminum Byzantinorum. Supplementum I. Παρεκβολαὶ
1: 187-285.
111
Vermaseren, Maarten. 1982. “La sotériologie dans les Papyri Graecae Magicae.” In La
soteriologia dei culti orientali nell’Impero Romano, Atti del Coloquio Internazionale, Roma
1979, eds. Ugo Bianchi, and Maarten Vermaseren, 17-30. Leiden: Brill.
Versnel, Hendrik Simon. 1991. “Some reflections on the relationship magic-religion.”
Numen 38: 177-197.
Versnel, Hendrik Simon. 1996. “Die Poetik der Zaubersprüche. Ein Essay über die
Macht der Worte.” In Die Macht der Worte, Eranos - Jahrbuch, Neue Reihe 4, 233-297.
München.
Vikan, Gary. 1984. “Art, medicine and magic in early Byzantium.” DOP 38: 65-86.
Vikan, Gary. 1994. “Two unpublished pilgrims tokens in the Benaki Museum and the
Group to which they belong.”In Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα. 1994. Hrsg. v.
Ρένα Ανδρεάδη. I, 341-346. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη.
Vinson, Martha. 1995. “The terms ἐγκόλπιον and τενάντιον and the Conversion of
Theophilus in the Life of Theodora (BHG 1731).” GRBS 36/1: 89-99.
Walter, Christopher. 1997. “IC XC NI KA. The Apotropaic Function of the Victorious
Cross.” REB 55: 193–220.
Weitzmann, Kurt. 1980. Hrsg. Age of Spirituality: A Symposium. The Metropolitan
Museum of Art. New York: Princeton University Press.
Wirth, Peter. 1966. Hrsg. Polyxronion. Festschrift Franz Dölger zum 75. Geburtstag.
Heidelberg: C. Winter Universitätsverlag.
Published
2023-12-31
Section
Articles
Authors who publish with this journal agree to the following terms:
a) Authors retain copyright and grant the journal right of first publication with the work simultaneously licensed under a Creative Commons Attribution License that allows others to share the work with an acknowledgement of the work's authorship and initial publication in this journal.
b) Authors are able to enter into separate, additional contractual arrangements for the non-exclusive distribution of the journal's published version of the work (e.g., post it to an institutional repository or publish it in a book), with an acknowledgement of its initial publication in this journal.
c) Authors are permitted and encouraged to post their work online (e.g., in institutional repositories or on their website) prior to and during the submission process, as it can lead to productive exchanges, as well as earlier and greater citation of published work (See The Effect of Open Access).
